KARAGÖZ İLE HACİVAT KİMDİR NE ZAMAN YAŞADILAR

Geleneksel kültürümüzün ortaoyunu ve meddahla birlikte en önemli köşe taşlarından biri olan gölge oyunumuz Karagöz Hacivat oyunları günümüzden yüzyıllarca önce ortaya çıkmış, insanları eğlendirirken düşündürmüş, zaman zaman toplum­sal bilinç oluşmasında öncü bir rol oynamıştır.

Gölge oyunlarının ne zaman ve nasıl ortaya çıktığı hak­kında kesin bilgi olmamakla birlikte Asya (Java, Endonezya, Çin) kökenli olduğu bilinir. Gölge oyununun Türk kültüründe ne zaman ortaya çıktığı, Karagöz ve Hacivat olarak ne zaman biçimlendiği ise bir bilinmeyen olma özelliğini korur.

Karagöz ve Hacivat taklide ve karşılıklı konuşmaya daya­nan, iki boyutlu tasvirlerle bir perdede oynatılan gölge oyunu­dur. Karagöz oynatıcısına hayali veya hayaibaz denir. Yar­dımcıları çırak, yardak, dayrezen ve sand/kka’dır.

Karagöz ile Hacivat’ın gerçekten yaşayıp yaşamadıkları bilinmemekle birlikte bu konuda farklı söylentiler vardır. En çok bilineni ise şudur: Karagöz (Kambur Bâli Çelebi) ile Haci­vat (Halil Hacı İvaz)’ın Bursa Ulucami’de inşaat işçisi olarak çalışıyorlarmış. Ancak aralarında sürekli şakalaştıklarından inşaat yavaş ilerliyormuş. Bunun üzerine Padişah Sultan Or
han Gazi, ikisinin idamına karar vermiş… Ancak bu söylentide bir bilgi hatası bulunur; çünkü Ulu Cami, Sultan Orhan döne­minde değil, Yıldırım Bayezid zamanında yapılmıştır, dolayı­sıyla bu söylentinin gerçeklikle bir ilgisi olmadığı açıktır.

Gölge oyunumuz Hacivat-Karagöz bir zamanlar toplumun en önemli eğlencesiydi. Eskiden ramazan gecelerinde mutlaka ramazan eğlencesi yapılır, büyük bir sabırla beklenen iftar topu atıldıktan sonra iftariyelikler sofraya gelirdi. İftar yemeğini yiyen herkes doğruca Karagöz ve Hacivat gösterisi seyretmeye gider­di. Önce perde arkasındaki ışık yanar, nareke* zırıltısı ve tef vel­velesiyle göstermelik kalktıktan sonra Hacivat Çelebi şarkı söy­leyerek gelir ve “Ne olur şu dört köşe perdede bana da bir kafa­dar olsa, ah bana bir eğlence medett amannn amannn…” diye Karagöz’ü çağırmaya başlardı. Ve tabii herkes kahkahaları pat­latırdı.

Muhavere denilen Karagöz ve Hacivat’ın atışması bittik­ten sonra fasıl bölümü başlar, bu bölümde oyunun akışına gö­re Zenne, Çelebi, Tuzsuz Deli Bekir, Beberuhi, Tiryaki, Acem, Laz, Matiz, Zeybek gibi tipler perdeye gelirler, oyunlarını oy­narlar ve sonunda bir çengi ya da köçek çıkarak seyircileri eğ- lendirirlerdi. Tabii ki sünnet düğünü denilince de akla hemen Karagöz Hacivat oyunu gelirdi. Karagöz Hacivat gösterisi ya­pılmayan bir sünnet düğünü gelen davetlilerden tam not ala­mazdı. Şeyh Küşteri’den beri deriden yapılan ve kök boya kul­lanılarak boyanan tasvirler, haya/m elinde can bulurdu.

Hacivat’ın asıl adının Hacı İvaz olduğu söylenir. Hacivat karakteri düzeni temsil eder. Nabza göre şerbet verir. Kişisel çıkarlarını her zaman ön planda tutar. Az buçuk okumuşlu­ğundan dolayı yabancı sözcüklerle konuşmayı sever. Perdeye gelen hemen herkesi tanır, onların işlerine aracılık eder. Alınteriyle çalışıp kazanmaktan çok Karagöz’ü çalıştırarak onun sırtından geçinmeye bakar.

Oyunun hiç şüphesiz başrol oyuncusu Karagöz’dür. Oku­mamış bir halk adamıdır. Hacivat’ın kullandığı yabancı keli­meleri anlamaz ya da anlamaz görünüp onlara yanlış anlam­lar yükleyerek ortaya çeşitli nükteler çıkarırken bir taraftan da Türkçe dil kurallarıyla yabancı kelimeler kullanan Hacivat’la alay eder. Her işe burnunu sokar, her işe karışır, sokakta ol­madığı zaman da evinin penceresinden uzanarak ya da içer­den seslenerek işe karışır. Dobra, zaman zaman patavatsız yapısından dolayı ikide bir zor durumlarda kalsa da bir yolunu bulup işin içinden sıyrılır. Çoğunlukla işsiz ve geçim derdinde- dir. Hacivat’ın bulduğu işlere girip çalışır. Başında ışkırlak adı verilen oynak bir şapka vardır. Ve Karagöz böyle tanınır.